โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘ปรมปฺปิจฺฉา อคฺคสาวกา ปยุตฺตวาจาย อุปฺปนฺนลาภํ น สาทิยิสฺสนฺติ, อสาทิยนฺตา ‘อาวาสิกสฺส เทถา’ติ วกฺขนฺตี’’ติ ตํ ลาภํ คาหาเปตฺวา เถรานํ สนฺติกํ อคมาสิฯ เถรา ทิสฺวาว ‘‘อิเม ปจฺจยา เนว อมฺหากํ, น โกกาลิกสฺส กปฺปนฺตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิํสุฯ โกกาลิโก ‘‘กถญฺหิ นาม สยํ อคฺคณฺหนฺตา มยฺหมฺปิ อทาเปตฺวา ปกฺกมิสฺสนฺตี’’ติ อาฆาตํ อุปฺปาเทสิ ฯ เตปิ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปุน อตฺตโน ปริสํ อาทาย ชนปทจาริกํ จรนฺตา อนุปุพฺเพน ตสฺมิํ รฏฺเฐ ตเมว นครํ ปจฺจาคมิํสุฯ นาครา เถเร สญฺชานิตฺวา สห ปริกฺขาเรหิ ทานํ สชฺเชตฺวา นครมชฺเฌ มณฺฑปํ กตฺวา ทานํ อทํสุ, เถรานญฺจ ปริกฺขาเร อุปนาเมสุํฯ เถรา ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิยฺยาทยิํสุฯ ตํ ทิสฺวา โกกาลิโก จินฺเตสิ – ‘‘อิเม ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา อเหสุํ, อิทานิ ปาปิจฺฉา ชาตา, ปุพฺเพปิ อปฺปิจฺฉสนฺตุฏฺฐปวิวิตฺตสทิสาว มญฺเญ’’ติ เถเร อุปสงฺกมิตฺวา, ‘‘อาวุโส, ตุมฺเห ปุพฺเพ อปฺปิจฺฉา วิย, อิทานิ ปน ปาปภิกฺขู ชาตตฺถา’’ติ วตฺวา ‘‘มูลฏฺฐาเนเยว เนสํ ปติฏฺฐํ ภินฺทิสฺสามี’’ติ ตรมานรูโป นิกฺขมิตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ อยเมส โกกาลิโก, อิมินา จ การเณน อุปสงฺกมีติ เวทิตพฺโพฯ

ภควา ตํ ตุริตตุริตํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวาว อาวชฺเชนฺโต อญฺญาสิ ‘‘อยํ อคฺคสาวเก อกฺโกสิตุกาโม อาคโต, สกฺกา นุ โข ปฏิเสเธตุ’’นฺติฯ ตโต ‘‘น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ, เถเรสุ อปรชฺฌิตฺวา อาคโต, เอกํเสน ปน ปทุมนิรเย นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ทิสฺวา ‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนปิ นาม ครหนฺตํ สุตฺวา น นิเสเธตี’’ติ วาทโมจนตฺถํ อริยูปวาทสฺส จ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ มา เหวนฺติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิเสเธสิฯ ตตฺถ มา เหวนฺติ มา เอวํ อภณิฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อาคมกโร ปสาทาวโห, สทฺธาตพฺพวจโน วาฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺพวจโนฯ

ปกฺกามีติ กมฺมานุภาเวน โจทิยมาโน ปกฺกามิฯ โอกาสกตญฺหิ กมฺมํ น สกฺกา ปฏิพาหิตุํฯ อจิรปกฺกนฺตสฺสาติ ปกฺกนฺตสฺส สโต นจิเรเนวฯ

สพฺโพ กาโย ผุโฏ อโหสีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โอกาสํ อวชฺเชตฺวา สกลสรีรํ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา อุคฺคตาหิ ปีฬกาหิ อชฺโฌตฺถฏํ อโหสิฯ ยสฺมา ปน พุทฺธานุภาเวน ตถารูปํ กมฺมํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว วิปากํ ทาตุํ น สกฺโกติ, ทสฺสนูปจาเร วิชหิตมตฺเต เทติ, ตสฺมา ตสฺส อจิรปกฺกนฺตสฺส ปีฬกา อุฏฺฐหิํสุฯ กลายมตฺติโยติ จณกมตฺติโยฯ เพลุวสลาฏุกมตฺติโยติ ตรุณเพลุวมตฺติโยฯ ปภิชฺชิํสูติ ภิชฺชิํสุฯ ตาสุ ภินฺนาสุ สกลสรีรํ ปนสปกฺกํ วิย อโหสิฯ โส ปกฺเกน คตฺเตน เชตวนทฺวารโกฏฺฐเก วิสคิลิโต มจฺโฉ วิย กทลิปตฺเตสุ นิปชฺชิฯ อถ ธมฺมสฺสวนตฺถํ อาคตาคตา มนุสฺสา ‘‘ธิ โกกาลิก, ธิ โกกาลิก, อยุตฺตมกาสิ, อตฺตโนเยว มุขํ นิสฺสาย อนยพฺยสนํ ปตฺโตสี’’ติ อาหํสุฯ เตสํ สทฺทํ สุตฺวา อารกฺขเทวตา ธิกฺการมกํสุ, อารกฺขเทวตานํ อากาสเทวตาติ อิมินา อุปาเยน ยาว อกนิฏฺฐภวนา เอกธิกฺกาโร อุทปาทิฯ

ตุรูติ โกกาลิกสฺส อุปชฺฌาโย ตุรุตฺเถโร นาม อนาคามิผลํ วตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโตฯ โส ภุมฺมฏฺฐเทวตา อาทิํ กตฺวา ‘‘อยุตฺตํ โกกาลิเกน กตํ อคฺคสาวเก อนฺติมวตฺถุนา อพฺภาจิกฺขนฺเตนา’’ติ ปรมฺปราย พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตํ ตํ สทฺทํ สุตฺวา ‘‘มา มยฺหํ ปสฺสนฺตสฺเสว วราโก นสฺสิ, โอวทิสฺสามิ นํ เถเรสุ จิตฺตปฺปสาทตฺถายา’’ติ อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุรโต อฏฺฐาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ตุรู ปจฺเจกพฺรหฺมา’’ติฯ เปสลาติ ปิยสีลาฯ โกสิ ตฺวํ, อาวุโสติ นิสินฺนโกว กพรกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา เอวมาหฯ ปสฺส ยาวญฺจ เต อิทํ อปรทฺธติ ยตฺตกํ ตยา อปรทฺธํ, อตฺตโน นลาเฏ มหาคณฺฑํ อปสฺสนฺโต สาสปมตฺตาย ปีฬกาย มํ โจเทตพฺพํ มญฺญสีติ อาหฯ

อถ นํ ‘‘อทิฏฺฐิปฺปตฺโต อยํ โกกาลิโก, คิลิตวิโส วิย น กสฺสจิ วจนํ น กริสฺสตี’’ติ ญตฺวา ปุริสสฺส หีติอาทิมาหฯ ตตฺถ กุฐารีติ กุฐาริสทิสา ผรุสวาจาฯ ฉินฺทตีติ กุสลมูลสงฺขาเต มูเลเยว นิกนฺตติฯ นินฺทิยนฺติ นินฺทิตพฺพํ ทุสฺสีลปุคฺคลํฯ ปสํสตีติ อุตฺตมตฺเถ สมฺภาเวตฺวา ขีณาสโวติ วทติฯ ตํ วา นินฺทติ โย ปสํสิโยติ โย วา ปสํสิตพฺโพ ขีณาสโว, ตํ อนฺติมวตฺถุนา โจเทนฺโต ‘‘ทุสฺสีโล อย’’นฺติ วทติฯ

วิจินาติ มุเขน โส กลินฺติ โส ตํ อปราธํ มุเขน วิจินาติ นามฯ กลินา เตนาติ เตน อปราเธน สุขํ น วินฺทติฯ นินฺทิยปสํสาย หิ ปสํสิยนินฺทาย จ สมโกว วิปาโกฯ

สพฺพสฺสาปิ สหาปิ อตฺตนาติ สพฺเพน สเกน ธเนนปิ อตฺตนาปิ สทฺธิํ โย อกฺเขสุ ธนปราชโย นาม, อยํ อปฺปมตฺตโก อปราโธฯ โย สุคเตสูติ โย ปน สมฺมคฺคเตสุ ปุคฺคเลสุ จิตฺตํ ทูเสยฺย, อยํ จิตฺตปโทโสว ตโต กลิโต มหนฺตตโร กลิฯ

อิทานิ ตสฺส มหนฺตตรภาวํ ทสฺเสนฺโต สตํ สหสฺสานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สตํ สหสฺสานนฺติ นิรพฺพุทคณนาย สตสหสฺสญฺจฯ ฉตฺติํสตีติ อปรานิ ฉตฺติํสติ นิรพฺพุทานิฯ ปญฺจ จาติ อพฺพุทคณนาย ปญฺจ อพฺพุทานิฯ ยมริยครหีติ ยํ อริเย ครหนฺโต นิรยํ อุปปชฺชติ, ตตฺถ เอตฺตกํ อายุปฺปมาณนฺติ อตฺโถฯ

กาลมกาสีติ อุปชฺฌาเย ปกฺกนฺเต กาลํ อกาสิฯ ปทุมนิรยนฺติ ปาฏิเยกฺโก ปทุมนิรโย นาม นตฺถิ, อวีจิมหานิรยสฺมิํเยว ปน ปทุมคณนาย ปจฺจิตพฺเพ เอกสฺมิํ ฐาเน นิพฺพตฺติฯ

วีสติขาริโกติ มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา, โกสลรฏฺเฐ เอโก ปตฺโถ โหติฯ เตน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ , จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขารี, ตาย ขาริยา วีสติขาริโกฯ ติลวาโหติ มาคธกานํ สุขุมติลานํ ติลสกฏํฯ อพฺพุโท นิรโยติ อพฺพุโท นาม ปาฏิเยกฺโก นิรโย นตฺถิ, อวีจิมฺหิเยว ปน อพฺพุทคณนาย ปจฺจิตพฺพฏฺฐานสฺเสตํ นามํฯ นิรพฺพุทาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

วสฺสคณนาปิ ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – ยเถว หิ สตํ สตสหสฺสานิ โกฏิ โหติ, เอวํ สตํ สตสหสฺสโกฏิโย ปโกฏิ นาม โหติ, สตํ สตสหสฺสปโกฏิโย โกฏิปโกฏิ นาม, สตํ สตสหสฺสโกฏิปโกฏิโย นหุตํ, สตํ สตสหสฺสนหุตานิ นินฺนหุตํ, สตํ สตสหสฺสนินฺนหุตานิ เอกํ อพฺพุทํ, ตโต วีสติคุณํ นิรพฺพุทํ, เอส นโย สพฺพตฺถาติฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

เถรวคฺโค จตุตฺโถฯ

(10) 5. อุปาลิวคฺโค

1-2. กามโภคีสุตฺตาทิวณฺณนา

[91-92] ปญฺจมสฺส ปฐเม สาหเสนาติ สาหสิยกมฺเมนฯ ทุติเย ภยานีติ จิตฺตุตฺราสภยานิฯ เวรานีติ อกุสลเวรปุคฺคลเวรานิฯ อริโย จสฺส ญาโยติ สห วิปสฺสนาย มคฺโคฯ อิติ อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตีติ เอวํ อิมสฺมิํ อวิชฺชาทิเก การเณ สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติฯ อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตีติ โย ยสฺส สหชาตปจฺจโย โหติ, ตสฺส อุปฺปาทา อิตรํ อุปฺปชฺชติ นามฯ อิมสฺมิํ อสตีติ อวิชฺชาทิเก การเณ อสติ สงฺขาราทิกํ ผลํ น โหติฯ อิมสฺส นิโรธาติ การณสฺส อปฺปวตฺติยา ผลสฺส อปฺปวตฺติ โหติฯ

3. กิํทิฏฺฐิกสุตฺตวณฺณนา

[93] ตติเย สณฺฐาเปสุนฺติ อิริยาปถมฺปิ วจนปถมฺปิ สณฺฐาเปสุํฯ อปฺปสทฺทวินีตาติ อปฺปสทฺเทน มตฺตภาณินา สตฺถารา วินีตาฯ ปรโตโฆสปจฺจยา วาติ ปรสฺส วา วจนการณาฯ เจตยิตาติ ปกปฺปิตาฯ มงฺกุภูตาติ โทมนสฺสปฺปตฺตา นิตฺเตชาฯ ปตฺตกฺขนฺธาติ ปติตกฺขนฺธาฯ สหธมฺเมนาติ สเหตุเกน การเณน วจเนนฯ

4. วชฺชิยมาหิตสุตฺตวณฺณนา

[94] จตุตฺเถ วชฺชิยมาหิโตติ เอวํนามโกฯ สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพเมว ทุกฺกรการิกํฯ สพฺพํ ตปสฺสินฺติ สพฺพํ ตปนิสฺสิตกํฯ ลูขาชีวินฺติ ทุกฺกรการิกชีวิกานุโยคํ อนุยุตฺตํฯ คารยฺหนฺติ ครหิตพฺพยุตฺตกํฯ ปสํสิยนฺติ ปสํสิตพฺพยุตฺตกํฯ เวนยิโกติ สยํ อวินีโต อญฺเญหิ วิเนตพฺโพฯ อปญฺญตฺติโกติ น กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ สกฺโกติฯ อถ วา เวนยิโกติ สตฺตวินาสโกฯ อปญฺญตฺติโกติ อปจฺจกฺขํ นิพฺพานํ ปญฺญาเปติ, สยํกตาทีสุ กิญฺจิ ปญฺญาเปตุํ น สกฺโกติฯ น โส ภควา เวนยิโกติ โส ภควา เอวํ ยาถาวโต ญตฺวา กุสลากุสลํ ปญฺญาเปนฺโต น อญฺเญน วิเนตพฺโพ น อญฺญสิกฺขิโตฯ เย จ ธมฺเม อุปาทาย สตฺโต ปญฺญาปิยติ, เตสํ ปญฺญาปนโต น สตฺตวินาสโก, สุวินีโต สุสิกฺขิโต สตฺตวินายโกติ อตฺโถฯ ตสฺส จ ปญฺญตฺติโย สปญฺญตฺติโยเยวาติ ทสฺเสติฯ วิมุตฺติํ วิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตํ จิตฺตสฺส อธิมุตฺติํ อธิมุจฺจโต อกุสลา ธมฺมา วฑฺฒนฺติ นาม, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ สาสเน ปน จิตฺตสฺส วิมุตฺติสงฺขาโต วิมุตฺติ กุสลานํเยว ปจฺจโย โหติฯ

5. อุตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[95] ปญฺจเม ตุณฺหี อโหสีติ สตฺตูปลทฺธิยํ ฐตฺวา อปุจฺฉํ ปุจฺฉตีติ ตุณฺหี อโหสิฯ สพฺพสามุกฺกํสิกํ วต เมติ มยา สพฺพปุจฺฉานํ อุตฺตมปุจฺฉํ ปุจฺฉิโต สมโณ โคตโม สํสาเทติ โน วิสฺสชฺเชติ, นูน น วิสหติ น สกฺโกติ วิสฺสชฺเชตุนฺติ เอวํ ปาปิกํ ทิฏฺฐิํ มา ปฏิลภีติฯ ตทสฺสาติ ตํ เอวํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺฐิคตํ ภเวยฺยฯ ปจฺจนฺติมนฺติ ยสฺมา มชฺฌิมเทเส นครสฺส อุทฺธาปาทีนิ ถิรานิ วา โหนฺตุ ทุพฺพลานิ วา, สพฺพโส วา ปน มา โหนฺตุ, โจราสงฺกา น โหติฯ ตสฺมา ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปจฺจนฺติมํ นคร’’นฺติ อาหฯ ทฬฺหุทฺธาปนฺติ ถิรปาการปาทํฯ ทฬฺหปาการโตรณนฺติ ถิรปาการญฺเจว ถิรปิฏฺฐิสงฺฆาฏญฺจฯ เอกทฺวารนฺติ กสฺมา อาห? พหุทฺวารสฺมิญฺหิ นคเร พหูหิ ปณฺฑิตโทวาริเกหิ ภวิตพฺพํ, เอกทฺวาเร เอโกว วฏฺฏติฯ ตถาคตสฺส จ ปญฺญาย อญฺโญ สทิโส นตฺถิฯ ตสฺมา สตฺถุ ปณฺฑิตภาวสฺส โอปมฺมตฺถํ เอกํเยว โทวาริกํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกทฺวาร’’นฺติ อาหฯ ปณฺฑิโตติ ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโตฯ พฺยตฺโตติ เวยฺยตฺติเยน สมนฺนาคโตฯ เมธาวีติ ฐานุปฺปตฺติยปญฺญาสงฺขาตาย เมธาย สมนฺนาคโตฯ อนุปริยายปถนฺติ อนุปริยายนามกํ มคฺคํฯ ปาการสนฺธินฺติ ทฺวินฺนํ อิฏฺฐกานํ อปคตฏฺฐานํฯ ปาการวิวรนฺติ ปาการสฺส ฉินฺนฏฺฐานํฯ ตเทเวตํ ปญฺหนฺติ ตํเยว ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา นเยน ปุฏฺฐํ ฐปนียปญฺหํ ปุนปิ ปุจฺฉิฯ สพฺโพ จ เตน โลโกติ สตฺตูปลทฺธิยํเยว ฐตฺวา อญฺเญนากาเรน ปุจฺฉตีติ ทสฺเสติฯ

6. โกกนุทสุตฺตวณฺณนา

[96] ฉฏฺเฐ ปุพฺพาปยมาโนติ ปุพฺพสทิสานิ นิรุทกานิ กุรุมาโนฯ กฺเวตฺถ, อาวุโสติ โก เอตฺถ, อาวุโสฯ ยาวตา, อาวุโส, ทิฏฺฐีติ ยตฺติกา ทฺวาสฏฺฐิวิธาปิ ทิฏฺฐิ นาม อตฺถิฯ ยาวตา ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ, ผสฺโสปิ, สญฺญาปิ, วิตกฺโกปิ อโยนิโสมนสิกาโรปิ, ปาปมิตฺโตปิ , ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติ เอวํ ยตฺตกํ อฏฺฐวิธมฺปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ ทิฏฺฐิการณํ นาม อตฺถิฯ ทิฏฺฐาธิฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐีนํ อธิฏฺฐานํ, อธิฐตฺวา อธิภวิตฺวา ปวตฺตาย ทิฏฺฐิยา เอตํ นามํฯ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานนฺติ ‘‘กตมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ? ยา ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตํ ทิฏฺฐิคหนํ ทิฏฺฐิกนฺตารํ ทิฏฺฐิวิสูกํ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ ทิฏฺฐิสํโยชนํ ทิฏฺฐิสลฺลํ ทิฏฺฐิสมฺพาโธ ทิฏฺฐิปลิโพโธ ทิฏฺฐิพนฺธนํ ทิฏฺฐิปปาโต ทิฏฺฐานุสโย ทิฏฺฐิสนฺตาโป ทิฏฺฐิปริฬาโห ทิฏฺฐิคนฺโถ ทิฏฺฐุปาทานํ ทิฏฺฐาภินิเวโส ทิฏฺฐิปรามาโสฯ อิมานิ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานี’’ติ เอวํ วุตฺตํ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานํฯ สมุฏฺฐานนฺติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสฺเสว เววจนํฯ วุตฺตญฺเหตํ – ‘‘ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย สมุฏฺฐานฏฺเฐนา’’ติ (ปฏิ. ม. 1.124) สพฺพํ วิตฺถาเรตพฺพํฯ โสตาปตฺติมคฺโค ปน ทิฏฺฐิสมุคฺฆาโต นาม สพฺพทิฏฺฐีนํ สมุคฺฆาตกตฺตาฯ ตมหนฺติ ตํ สพฺพํ อหํ ชานามิฯ กฺยาหํ วกฺขามีติ กิํการณา อหํ วกฺขามิฯ

7-8. อาหุเนยฺยสุตฺตาทิวณฺณนา

[97-98] สตฺตเม สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ยาถาวทิฏฺฐิโกฯ อฏฺฐเม อธิกรณสมุปฺปาทวูปสมกุสโลติ จตุนฺนํ อธิกรณานํ มูลํ คเหตฺวา วูปสเมน สมุปฺปาทวูปสมกุสโล โหติฯ

9. อุปาลิสุตฺตวณฺณนา

[99] นวเม ทุรภิสมฺภวานีติ สมฺภวิตุํ ทุกฺขานิ ทุสฺสหานิ, น สกฺกา อปฺเปสกฺเขหิ อชฺโฌคาหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อรญฺญวนปตฺถานีติ อรญฺญานิ จ วนปตฺถานิ จฯ อารญฺญกงฺคนิปฺผาทเนน อรญฺญานิ, คามนฺตํ อติกฺกมิตฺวา มนุสฺสานํ อนุปจารฏฺฐานภาเวน วนปตฺถานิฯ ปนฺตานีติ ปริยนฺตานิ อติทูรานิฯ ทุกฺกรํ ปวิเวกนฺติ กายวิเวโก ทุกฺกโรฯ ทุรภิรมนฺติ อภิรมิตุํ น สุกรํฯ เอกตฺเตติ เอกีภาเวฯ กิํ ทสฺเสติ? กายวิเวเก กเตปิ ตตฺถ จิตฺตํ อภิรมาเปตุํ ทุกฺกรํฯ ทฺวยํทฺวยาราโม หิ อยํ โลโกติฯ หรนฺติ มญฺเญติ หรนฺติ วิย ฆสนฺติ วิยฯ มโนติ จิตฺตํฯ สมาธิํ อลภมานสฺสาติ อุปจารสมาธิํ วา อปฺปนาสมาธิํ วา อลภนฺตสฺส ฯ กิํ ทสฺเสติ? อีทิสสฺส ภิกฺขุโน ติณปณฺณมิคาทิสทฺเทหิ วิวิเธหิ จ ภีสนเกหิ วนานิ จิตฺตํ วิกฺขิปนฺติ มญฺเญติฯ สํสีทิสฺสตีติ กามวิตกฺเกน สํสีทิสฺสติฯ อุปฺลวิสฺสตีติ พฺยาปาทวิหิํสาวิตกฺเกหิ อุทฺธํ ปฺลวิสฺสติฯ

กณฺณสํโธวิกนฺติ กณฺเณ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ปิฏฺฐิสํโธวิกนฺติ ปิฏฺฐิํ โธวนฺเตน กีฬิตพฺพํฯ ตตฺถ อุทกํ โสณฺฑาย คเหตฺวา ทฺวีสุ กณฺเณสุ อาสิญฺจนํ กณฺณสํโธวิกา นาม, ปิฏฺฐิยํ อาสิญฺจนํ ปิฏฺฐิสํโธวิกา นามฯ คาธํ วินฺทตีติ ปติฏฺฐํ ลภติฯ โก จาหํ โก จ หตฺถินาโคติ อหํ โก, หตฺถินาโค โก, อหมฺปิ ติรจฺฉานคโต, อยมฺปิ, มยฺหมฺปิ จตฺตาโร ปาทา, อิมสฺสปิ, นนุ อุโภปิ มยํ สมสมาติฯ

วงฺกกนฺติ กุมารกานํ กีฬนกํ ขุทฺทกนงฺคลํฯ ฆฏิกนฺติ ทีฆทณฺฑเกน รสฺสทณฺฑกํ ปหรณกีฬํฯ โมกฺขจิกนฺติ สํปริวตฺตกกีฬํ, อากาเส ทณฺฑกํ คเหตฺวา ภูมิยํ วา สีสํ ฐเปตฺวา เหฏฺฐุปริยภาเวน ปริวตฺตนกีฬนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิงฺคุลกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตํ วาตปฺปหาเรน ปริพฺภมนจกฺกํฯ ปตฺตาฬฺหกํ วุจฺจติ ปณฺณนาฬิ, ตาย วาลุกาทีนิ มินนฺตา กีฬนฺติฯ รถกนฺติ ขุทฺทกรถํฯ ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุเมวฯ

อิธ โข ปน โวติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, อิธ โข ปนาติ อตฺโถฯ อิงฺฆ ตฺวํ, อุปาลิ, สงฺเฆ วิหราหีติ เอตฺถ อิงฺฆาติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เตน เถรํ สงฺฆมชฺเฌ วิหารตฺถาย โจเทติ, นาสฺส อรญฺญวาสํ อนุชานาติฯ กสฺมา? อรญฺญเสนาสเน วสโต กิรสฺส วาสธุรเมว ปูริสฺสติ, น คนฺถธุรํฯ สงฺฆมชฺเฌ วสนฺโต ปน ทฺเว ธุรานิ ปูเรตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วินยปิฏเก จ ปาโมกฺโข ภวิสฺสติฯ อถสฺสาหํ ปริสมชฺเฌ ปุพฺพปตฺถนํ ปุพฺพาภินีหารญฺจ กเถตฺวา อิมํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสฺสามีติ อิมมตฺถํ ปสฺสมาโน สตฺถา เถรสฺส อรญฺญวาสํ นานุชานีติฯ ทสมํ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อุปาลิวคฺโค ปญฺจโมฯ

ทุติยปณฺณาสกํ นิฏฺฐิตํฯ

3. ตติยปณฺณาสกํ

(11) 1. สมณสญฺญาวคฺโค

1. สมณสญฺญาสุตฺตวณฺณนา

[101] ตติยสฺส ปฐเม สมณสญฺญาติ สมณานํ อุปฺปชฺชนกสญฺญาฯ สนฺตตการีติ นิรนฺตรการีฯ อพฺยาปชฺโฌติ นิทฺทุกฺโขฯ อิทมตฺถํติสฺส โหตีติ อิทมตฺถํ อิเม ปจฺจยาติ เอวมสฺส ชีวิตปริกฺขาเรสุ โหติ, ปจฺจเวกฺขิตปริโภคํ ปริภุญฺชตีติ อตฺโถฯ ทุติยํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

3. มิจฺฉตฺตสุตฺตวณฺณนา

[103] ตติเย วิราธนา โหตีติ สคฺคโต มคฺคโต จ วิรชฺฌนํ โหติฯ โน อาราธนาติ น สมฺปาทนา น ปริปูรการิตา โหติฯ ปโหตีติ ปวตฺตติฯ

4-5. พีชสุตฺตาทิวณฺณนา

[104-105] จตุตฺเถ ยถาทิฏฺฐิ สมตฺตํ สมาทินฺนนฺติ ทิฏฺฐานุรูเปน ปริปุณฺณํ สมาทินฺนํ สกลํ คหิตํฯ เจตนาติ ตีสุ ทฺวาเรสุ นิพฺพตฺติตเจตนาว คหิตาฯ ปตฺถนาติ ‘‘เอวรูโป สิย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนาฯ ปณิธีติ ‘‘เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวญฺญตโร วา’’ติ จิตฺตฏฺฐปนาฯ สงฺขาราติ สมฺปยุตฺตกสงฺขาราฯ ปญฺจเม ปุเรจาริกฏฺเฐน ปุพฺพงฺคมาฯ อนฺวเทวาติ ตํ อนุพนฺธมานเมวฯ

6. นิชฺชรสุตฺตวณฺณนา

[106] ฉฏฺเฐ นิชฺชรวตฺถูนีติ นิชฺชรการณานิฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ อยํ เหฏฺฐา วิปสฺสนายปิ นิชฺชิณฺณา เอว ปหีนาฯ กสฺมา ปุน คหิตาติ? อสมุจฺฉินฺนตฺตาฯ วิปสฺสนาย หิ กิญฺจาปิ นิชฺชิณฺณา, น ปน สมุจฺฉินฺนาฯ มคฺโค ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ สมุจฺฉินฺทติ, น ปุน วุฏฺฐาตุํ เทติฯ ตสฺมา ปุน คหิตาฯ เอวํ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพฯ เอตฺถ จ สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ภาวนาปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ กตเม จตุสฏฺฐิ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ ปริปูรติ, ปคฺคหฏฺเฐน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺฐานฏฺเฐน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเฐน สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนฏฺเฐน ปญฺญินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, วิชานนฏฺเฐน มนินฺทฺริยํ, อภินนฺทนฏฺเฐน โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรติ…เป.… อรหตฺตผลกฺขเณ อธิโมกฺขฏฺเฐน สทฺธินฺทฺริยํ…เป.… ปวตฺตสนฺตติอาธิปเตยฺยฏฺเฐน ชีวิตินฺทฺริยํ ปริปูรตีติ เอวํ จตูสุ จ มคฺเคสุ จตูสุ จ ผเลสุ อฏฺฐฏฺฐ หุตฺวา จตุสฏฺฐิ ธมฺมา ปาริปูริํ คจฺฉนฺติฯ

7. โธวนาสุตฺตวณฺณนา

[107] สตฺตเม โธวนนฺติ อฏฺฐิโธวนํฯ ตสฺมิญฺหิ ชนปเท มนุสฺสา ญาตเก มเต น ฌาเปนฺติ, อาวาฏํ ปน ขณิตฺวา ภูมิยํ นิทหนฺติฯ อถ เนสํ ปูติภูตานํ อฏฺฐีนิ นีหริตฺวา โธวิตฺวา ปฏิปาฏิยา อุสฺสาเปตฺวา คนฺธมาเลหิ ปูเชตฺวา ฐเปนฺติฯ นกฺขตฺเต ปตฺเต ตานิ อฏฺฐีนิ คเหตฺวา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ, ตโต นกฺขตฺตํ กีฬนฺติฯ

8-10. ติกิจฺฉกสุตฺตาทิวณฺณนา

[108-110] อฏฺฐเม วิเรจนนฺติ โทสนีหรณเภสชฺชํฯ วิริตฺตา โหตีติ นีหฏา โหติ ปนุทิตาฯ นวเม วมนนฺติ วมนกรณเภสชฺชํฯ ทสเม นิทฺธมนียาติ นิทฺธมิตพฺพาฯ นิทฺธนฺตาติ นิทฺธมิตาฯ

11. ปฐมอเสขสุตฺตวณฺณนา

[111] เอกาทสเม องฺคปริปูรณตฺถํ สมฺมาทิฏฺฐิเยว สมฺมาญาณนฺติ วุตฺตาฯ เอวเมเต สพฺเพปิ อรหตฺตผลธมฺมา อเสขา, อเสขสฺส ปวตฺตตฺตา ปจฺจเวกฺขณญาณมฺปิ อเสขนฺติ วุตฺตํฯ

12. ทุติยอเสขสุตฺตวณฺณนา

[112] ทฺวาทสเม อเสขิยาติ อเสขาเยว, อเสขสนฺตกา วาฯ อิมินา สุตฺเตน ขีณาสโวว กถิโตติฯ

สมณสญฺญาวคฺโค ปฐโมฯ